Kostråd for stomiopererte
Mat er ein viktig del av livet og for mange knytt til tradisjon, glede og sosiale settingar. Samfunnet vi lever i, kultur og religion har også innverknad på korleis vi forheld oss til mat. For mange er mat berre noko dei må ha i seg for å eksistere.
Hensikt
Formålet med dette avsnittet, er å gi stomiopererte kunnskap om korleis ein bør ete, og korleis ulik mat og drikke kan påverke både tarmfunksjon, avføringskonsistens og urin.
Når ein er blitt operert og har fått ein stomi, er nokon kostråd generelle mens andre kostråd er avhengig av kva stomitype ein har.
Alle foto: Stig Indrebø
Generelle råd, uavhengig av stomitype
- Et sunt og variert kost med både karbohydrat, protein, feitt, vitamin og mineral.
- Et regelmessige måltid 3–5 gonger om dagen.
- Et sakte og tygg maten godt.
- Drikk rikeleg, 1,5–2 liter dagleg.
Utsett for «tarmslyng»
Alle som er opererte i buken kan få det vi kallar samanvoksingar. Dette betyr at tarmane festar seg i kvarandre, eller at tarmane festar seg til arret i bukveggen. Dette kan gi problem hos nokon i form av anfall med «tarmslyng». Somme kan få hyppige episodar med tarmslyng, andre ingen.
Somme opererte har fått ein skøyt i tarmen. Denne skøyten kan bli trong. Dette er også eit forhold som kan gi «tarmslyng».
Det er mogleg å prøve å forhindre slike tarmslyngepisoder ved å vere varsam med matsortar som ikkje blir skikkeleg fordøydde.
Det er størst risiko for tarmslyng dei første 6 månadene etter operasjonen.
Matsortar som ein bør avgrense for å forhindre tarmslyng
- sitrusfrukter (appelsinar, mandarinar, grapefrukt m.m.)
- ananas
- stongselleri, rabarbra og asparges
- stilken på grønsaker som brokkoli, blomkål og kål
- skal på frukt og grønsaker
- sopp, nøtter, mais og rips
Korleis maten er behandla (til dømes mosa, godt kokt) og mengda (til dømes berre ein smakebit) vil redusere faren ved å ete dette.
Kostråd ved kolostomi
Når ein får ein kolostomi er det ikkje nødvendig å gjere så store endringar med kosten, men enkelte sortar mat forandrar konsistensen på avføringa og kan gi forstopping eller diaré.
Når ein skal vere varsam med visse sortar mat, er det lett å unngå å ete for eksempel grønsaker. Dette kan gi for lite fiber i kosten og disponere for forstopping.
Desse grønsakene kan du ete:
- blomkål- og brokkolibukettar
- gulrot
- kålrabi
- sellerirot
Grønsaker bør generelt behandlast før inntak – ved å koke eller mose dei, eller tygge godt.
Mat med høgt fiberinnhald trekker med seg væske gjennom tarmen og kan gi lausare tarminnhald. Andre sortar mat har ein annan innverknad på tarmen, men også desse kan gi laus avføring. Dette gjeld:
- rå grønsaker
- tørka frukt (svisker, rosiner, aprikosar, fiken)
- frukt (plommer, pærer, kiwi, jordbær og melon)
- brødmat med mykje heile korn
- matvarer og drikke med kunstig søtingsstoff (sorbitol, xylitol)
- sterkt krydra mat
- feit mat
- appelsinjuice
- alkohol
Nokon medisinar kan også gi laus avføring/diaré (for eksempel Magnesium, Metformin, kolesterolsenkande) Eventuell justering av faste medikament må bli gjord i samråd med fastlegen.
- alle typar kål (grøn-, raud-, blom-, rosenkål)
- løk, erter, bønner og linser
- nokre typar frukt (plommer, druer)
- sterkt krydra mat
- sortar mat tilsett kunstig søtingsstoff (sorbitol, xylitol)
- kolsyrehaldig drikke (brus og øl)
Kostråd ved ileostomi
Når ein får ein ileostomi er tjukktarmen enten fjerna eller sett ut av funksjon. Tjukktarmen har lite å bidra med når det gjeld oppsuging av næringsstoff, men står for mykje av oppsuginga av væske og salt.
Tarminnhaldet på ein ileostomi vil derfor ha ein lausare konsistens og stort tap av væske og salt kan førekomme. Det er derfor viktig å auke væskeinntaket og salte maten litt ekstra.
Ved svært stort væsketap kan urinproduksjonen bli låg (urinproduksjon for vaksne er 1000–1500 ml pr døgn). Det er viktig å følge med på dette. Det kan da bli aktuelt å nytte medikament som gjer avføringa fastare og væsketapet mindre.
Etter ei tid vil som oftast tynntarmen begynne å trekke til seg meir væske.
Et stoppande mat som til dømes pasta, ris, potet og lyst brød, gulrotpure, mosa banan (han må vere gul, ikkje brun eller grøn da det har motsett effekt), eplepuré.
Auk væskeinntaket. Drikk ofte, små mengder væske igjennom heile dagen.
Ved auka sveitte og stort salttap kan du bruke elektrolytterstatning som Resorb og Gem.
Bruk legemiddel mot laus avføring, som til dømes Imodium tablett, Loperamid kapsel (kapselen kan opnast slik at oppsuginga av legemiddelet skjer fortare).
Om væsketapet/diareen blir langvarig (over 3 dagar), sjå avsnittet om stort væsketap, eller kontakt lege.
- yoghurt naturell
- biola
- karve
- mynte
- fennikel
- anis
- kruspersille
- urter og urtete
Eksempel på det er agurk, egg, bønner, brokkoli, kål, løk, kvitløk, fisk, sjømat og kraftige ostar.
Kostråd ved urostomi
Når ein har fått ein urostomi treng ein ikkje gjere så store endringar i val av matvarer.
Ved konstruksjon av ein urostomi blir det brukt eit lite stykke av tynntarm, og det blir ein skaut i tarmen. Ein bør derfor vere varsam med trevla mat, da dette kan gi tregare passasje i dette området. (sjå «Generelle råd, uavhengig av stomitype»)
Nyttig å vite for urostomiopererte
Nokre matvarer kan sette farge på urinen, som til dømes raudbete, spinat og fargestoff tilsette i maten.
Tranebærjus kan redusere slimproduksjonen frå tarmslimhinna og hindre bakteriar i å feste seg. Den gjer også urinen sur. Det kan førebygge urinvegsinfeksjon.
