Hemokromatose-og-jernoverskot
Høg ferritin kan gi mistanke om jernoverskot. Høg ferritin sekundært til andre tilstandar er derimot vanlegare enn eit faktisk jernoverskot. Påvising av vedvarande auka transferrinmetning og auka eller langsamt stigande ferritin tyder på eit reelt jernoverskot. Raskt aukande eller svingande ferritin-nivå talar for sekundært auka ferritin, der ferritin-nivået ikkje reflekterer jernlageret. Fagleg oppdatert av overlege Kristin Holstad 05.06.2024
Årsaker til forhøgd ferritin
Jernoverskot
Auka ferritin og transferrinmetning over tid (meir enn 3–6 md.) kan tyde på eit reelt jernoverskot (=hemokromatose), spesielt dersom andre, sekundære årsaker til høg ferritin er mindre sannsynleg. Jernoverskot/hemokromatose kan skuldast:
- Auka tilførsel av jern
- Overforbruk av jerntablettar
- Blodtransfusjonar som følgje av annan sjukdom
- Auka absorpsjon av jern frå tarm
- Arveleg hemokromatose (HFE genet)
- Arveleg hemokromatose som følgje av sjeldne mutasjonar i andre gen involvert i jernmetabolismen
- Blodsjukdomar med ineffektiv erytropoiese (myelodysplasi, talassemi),
- Kronisk leversjukdom (steatotisk leversjukdom, metabolsk-assosiert alkoholrelatert leversykdom, kronisk hepatitt)
Tilstandar med auka absorpsjon av jern frå tarm er mediert via nedsett hepcidin, eit protein som er ein svært viktig regulator av jernmetabolismen. Ved kronisk leversjukdom er mekanismen ikkje heilt klarlagd, men også her verkar hepcidin å spele ei rolle i utviklinga av jernoverskotet. Ved leversjukdom kan ferritin vere auka sekundært til leversjukdomen, men også fordi jernopptaket blir påverka.
Kroppen har ingen mekanisme for å skilje ut jern, og ved jernoverskot vil jern avleirast i alle organ, men framfor alt i levra. Dersom jernoverskotet vert stort nok, kan det føre til organskade, mellom anna leverfibrose, cirrhose, kardiomyopati eller diabetes mellitus. Andre faktorar kan òg ha noko å seie for risikoen for leverskade ved jernoverskot, t.d. alkoholbruk, feittlever eller annan leversjukdom.
Jernoverskot kan vere asymptomatisk eller gi uspesifikke symptom som trøyttleik, kraftløyse, utmatting og leddsmerter. Nokre har symptom ved ferritin på 500–600 µg/L, mens andre kan vere symptomfrie sjølv ved ferritin på 1000–1500 µg/L.
Samanhengen mellom ferritinkonsentrasjonen, storleiken på eit jernoverskot og klinisk konsekvens er flytande. Tabellen under kan likevel vere til hjelp:
Arveleg hemokromatose
Arveleg hemokromatose skuldast vanlegvis mutasjonar i hemokromatosegenet (HFE-genet). Dette fører til auka absorpsjon av jern frå tarmen. Sidan kroppen ikkje har ein spesifikk mekanisme for å kvitte seg med overflødig jern, fører dette til ei langsam utvikling av jernoverskot. Det er jernoverskotet i seg sjølv som gir sjukdom.
Grunna auka behov for jern hos barn, unge og kvinner i fertil alder (menstruasjon, svangerskap), tar det fleire år å utvikle eit jernoverskot. Hos menn vil ferritin-nivået ofte begynne å stige frå 20-30 års alder, og fleire år seinare hos kvinner. Raskt aukande eller svingande ferritin-nivå tyder på andre, sekundære årsaker til høge ferritinverdiar, og ikkje eit reelt jernoverskot.
Påvising av eit stabilt, biokjemisk hemokromatosemønster kan gje mistanke om at det føreligg eit reelt jernoverskudd/arveleg hemokromatose:
| Ferritin (µg/L) |
Storleiken på jernoverskot |
Klinisk konsekvens |
|---|---|---|
| 300–600 | Lett-moderat | Oftast asymptomatisk |
| 600–1000 | Moderat-stort |
Preklinisk fase -> overgang til klinisk fase
Ofte lett ALAT-auke
|
| 1000–1800 | Stort | Dei fleste i klinisk fase. Varierande symptom. Patologiske leverprøvar. |
| 1800–6000 | Svært stort-massivt |
Klare teikn og symptom på sjukdom. Patologiske leverprøvar.
|
- Auka transferrinmetning over 40–45% som teikn på auka jernopptak
- Auka og/eller langsamt stigande ferritin over 300 µg/L som markør for storleiken på jernoverskotet
- Ev. høg ALAT som markør for levercelleskade
Dersom kriteria ovanfor er oppfylte, er hemokromatose (HFE)-gentest indisert.
Hemokromatose (HFE) - gentest
Diagnosen arveleg hemokromatose vert stadfesta ved kombinasjonen av stabilt høgt ferritin og anten homozygoti for genotypen C282Y eller kombinert heterozygoti for C282Y og H63D. Påvising av desse genotypane åleine, utan auka ferritin, gir auka risiko for å utvikle eit jernoverskot, men er i seg sjølve ikkje ein sjukdom.
Generelt er mutasjonar i HFE-genet svært vanleg i den norske befolkninga, men som følgje av lav klinisk penetrans vil dei fleste aldri utvikle eit skadeleg jernoverskot. Men mange vil ha ferritin i øvre normalområde eller lett auka ferritinverdi. Andre mutasjonar er også assosiert med hemokromatose, men desse er langt sjeldnare enn HFE-mutasjonar og blir ikkje rutinemessig undersøkt for ved hemokromatoseutgreiing.
Heterozygoti for mutasjonar i HFE-genet vil vanlegvis ikkje vere tilstrekkeleg åleine til å utvikle eit jernoverskot. I enkelte tilfelle kan ein likevel sjå moderat auka ferritin, men sjeldan over 1000 ug/L. Ein må då tenkje på om pasienten kan ha andre tilstandar som gir sekundær hyperferritinemi. Ved heterozygoti for ein mutasjon i HFE-genet og samstundes leversjukdom (t.d. steatotisk leversjukdom eller metabolsk-assosiert alkoholrelatert leversykdom) kan truleg kombinasjonen av desse føre til eit jernoverskot. Men i kva grad det faktisk føreligg eit reelt jernoverskot kan vere vanskeleg å vurdere i slike høve.
Hemokromatose (HFE) - gentest skal berre rekvirerast éin gong, sidan genstatus hos eit individ er uforanderleg. Genetisk testing av familiemedlem kan vanlegvis avgrensast til søsken av pasienten og ev. berre dersom dei også har fått påvist forhøgd ferritin. Ved prediktiv testing er det krav om genetisk rettleiing, jf. bioteknologilova. Når det gjeld barn, kan utgreiing vente til 20-årsalder.