Seksjonen har ein stab på om lag 30 personar som arbeider innan fagfelta teknisk service, medisinsk fysikk, doseplanlegging og IT.

Verksemda til seksjonen

Seksjon for medisinsk fysikk (SMF) yter tenester til Haukeland universitetssjukehus innafor området medisinsk bruk av stråling. Gjennom SMF har Kreftavdelinga totalansvar for strålehygiene og strålevern for personell og pasientar. Dette gjeld også rådgiving og undervisning i alle aspekt som omhandlar ioniserande og ikkje-ioniserande stråling.

SMF sitt personell tar del i dei grupperingane som driv terapeutisk verksemd med ioniserande stråling. SMF er ansvarleg for vedlikehald og kalibrering av strålegivande utstyr anvendt i medisinsk strålebehandling. SMF har drifts- og vedlikehaldsansvar for all dataverksemd som er knytt opp mot strålebehandling, stråleknivsbehandling og hypertermibehandling ved sjukehuset.

SMF driv med forsking og utvikling med hovudvekt på IT, hypertermi og medisinsk fysikk.

Seksjonen sine viktigaste prosesser:

• Servicetenester til stråleterapi: Medisinsk fysisk, teknisk vedlikehald og kvalitetssikring.
• Drift, planlegging og oppbygging av spesialiserte datasystem som er knytt til Kreftavdelinga sine prosesser.
• Samarbeid med Nevrokirurgisk avdelinga om behandling med Gammakniv og intrakranielle yttriuminjeksjonar.
• Strålehygienisk mottakskontroll og kvalitetssikring av røntgenutstyr i Helse Bergen og deler av Helse Vest.
• Hypertermibehandling (regional- og heilkroppshypertermi) ved Kreftavdelinga. 
• Samarbeid med PET/ Nukleærmedisinsk senter om teknisk service og fysikktenester.
• Samarbeid om brachyterapi med følgjande avdelingar: Auge, Kvinneklinikken, Lunge og Øyre-nase-hals.
• Generelt strålevern for heile sjukehuset inkludert stråleterapi, røntgen og avdelingar som arbeider med radioaktive isotopar.
• Utarbeiding av e-læringskurs i strålevern.
• Konsulentverksemd i samband med stråleterapi, røntgen, radioaktivt avfall innan helseføretaket, et. 
• Undervisning og rettleiing (stråleterapeutar, radiografar, legar og andre yrkesgrupper som kjem i kontakt med ioniserande stråling).
• Måling av små mengder radioaktivitet i menneske og materiale samt strålevernsproblematikk i samband med dette. Kompetansesenter for lågaktivitetsmålingar med base i lågaktivitetsrommet ved Haukeland universitetssjukehus.
  

Det overordna mål for SMF er: Fornuftig strålebruk og strålevern ved sjukehuset

Teknisk service og vedlikehald

Teknisk service er ansvarleg for teknisk drift og vedlikehald av avdelinga sitt strålegivande utstyr.

Målsetjing

Høgast muleg "oppetid" og kvalitet med tilgjengelige ressursar.

Teknisk serviceteam ved Seksjon for medisinsk fysikk består i dag av tre personar. To personar har ansvar for strålegivande utstyr ved stråleterapien, og to er ansvarleg for PET/ Nukleærmedisin. I tillegg disponerer seksjonen eitt årsverk (finmekanikar) frå Medisinsk Teknisk  avdeling. Vi er også aktiv i drift og vedlikehald av avdelinga sine IT- system.

Personane i serviceteamet har alle ingeniørkompetanse innan elektronikk. I tillegg har alle lang erfaring frå arbeid med strålegivande medisinsk teknisk utstyr (MTU). Alle har "Samtykke frå DSB" for sjølvstendig reparasjon av MTU. I tillegg til intern opplæring, kjøper vi tekniske kurs frå utstyrsleverandørane på alt utstyr som vi er ansvarlege for.

Vi er pålagt frå strålevernforskrifta å ha eit planlagt og sporbart vedlikehaldsprogram. Dette blir ivaretatt av eigne prosedyrar og dokumentert i datasystemet Mérida. Vi har som mål å gjøre mest muleg vedlikehald sjølv, men har også eit nært og godt samarbeid med våre leverandørar.

I dag har vi alle våre stråleterapimaskiner frå ein leverandør, nemleg Varian. Dette forenklar opplæringa og rasjonaliserer vårt delelager.

Teknisk vedlikehald av strålegivande MTU krev innsikt i fleire tekniske fagfelt: elektronikk, høgspenningsteknikk, datateknikk, kjøleteknikk, vakuumteknologi, laserteknologi, mekanikk og dosimetri.

Kalibrering / Kvalitetskontroll

Sjukehuset har godkjenning frå Statens strålevern til å bruke ioniserande stråling til diagnostikk og behandling av menneske. Dette betyr at vi oppfyller ei rekkje krav som er gitt i strålevernforskrifta frå 2003.

Forskrifta gir føringar og pålegg om at sjukehuset skal ha eit altomfattande kvalitetssystem for det som har med strålebehandling og diagnostikk å gjere.

Haukeland universitetssjukehus bruker eit sentralt elektronisk arkiv for skriftlege prosedyrar. Dette arkivsystemet ("EK", Datakvalitet AS) er det vi byggjer vårt kvalitetssystem opp omkring. 

Å drifte eit kvalitetssystem er ein dynamisk prosess der prosedyrar kjem til etter kvart som ting utviklar seg. Dynamikken medfører at det med ein ny prosess alltid blir utarbeidd ein skriftleg prosedyre, samt at det alltid er eit krav om vedlikehald av eksisterande prosedyrar.

Ved Kreftavdelinga har utviklinga av programmet for kvalitetssikring av stråleterapiapparata vore gjort ut frå anbefalingar frå nokon utvalde internasjonale publikasjonar (IPEM, CAPCA; IAEA; ICRU m.fl). Vi har og tatt del i nasjonalt samarbeid om sameinte rutinar for kvalitetskonroll av lineærakseleratorar organisert av Statens strålevern (Kvist).

Programmet omfattar mottakskontroll og periodisk kontroll av strålegivande utstyr som kV-røntgenutstyr, lineærakselerator med tilleggsutstyr som fleirbladskollimator og biletedannande utstyr, dessutan gammakniv (radio-nevrokirurgi) og den automatiske etterladaren til brakyterapi. 

Ut frå tekniske vurderingar og offentlege krav, men også for å best muleg utnytte tilgjengelege interne ressursar, er kontroll av utstyret stykka opp over eit år i daglege, månadlege, kvartalsvise, halvårlege og årlege sesjonar avhengig av risiko for at kontrollparameteren er utanfor spesifikasjon, og at det kan medføre pasientskade dersom maskinen blir brukt utan innjustering.

Stråling og strålevern

Det er vanleg å tenke på røntgenstråling og stråling frå radioaktive kjelder når vi snakkar om strålevern. Her legg vi ned det alt vesentlege av innsatsen innan strålevern, for desse typane stråling har ei spesiell evne til å skade celler og bruken er nøye regulert. Men vi skal sjå at stråling og strålevern også dekkar andre typer stråling.

Det er mange typer stråling, her er nokre inndelingar:

Elektromagnetisk stråling blir delt opp i ioniserande og ikkje-ioniserande stråling, avhengig av energien til strålinga. Skillet går mellom gamma- og røntgenstråling (ioniserende) med dei høgaste energiane og ultrafiolett stråling (ikkje-ionisarende). Begrepet stråling endrar seg gjerne når energien blir lavare og vi passerer synleg lys og infraraud stråling (varmestråling). Vi snakkar ofte om radio-, radar- og mikrobølger i staden for stråling. Og det er mest vanleg å bruke elektriske og magnetiske felt når energien blir svært lav og det er snakk om kraftleidningar og elektrisk apparatur.

Radioaktiv stråling er ioniserande stråling. Gammastråling er også elektromagnetisk stråling, mens dei andre typane stråling som kjem frå radioaktivitet er partikkelstråling, dei mest omtalte er alfa- og betastråling.

Ioniserende stråling er stråling som kan ionisere, det vil sei slå laus elektron frå atom og molekyl. Dette gir opphav til ei heil rekke kjemiske prosessar som til slutt kan føre til endringar og skadar på DNA. Ein DNA-skade kan ha ulike konsekvensar, og dei ein er mest opptatt av er utvikling av kreft og arvelege genetiske defektar.

Nukleærmedisin / PET

I Helse Bergen sin syklotron blir det laga radioaktive isotopar som blir nytta ved såkalla PET/CT undersøkingar. Slike PET/CT undersøkingar vil ofte gi meir informasjon om tilstanden i kroppen til ein kreftpasient enn eit CT scan vil kunne.

For å skaffe mest mogleg diagnostisk informasjon gjennomfører Helse Bergen idag såkalla PET/CT undersøkingar (scanningar) for ein del pasientar, i hovudsak kreftpasientar. For å gjennomføre PET/CT scan, som gir enda meir informasjon om tilstanden i kroppen enn eit CT scan, behøv ein radioaktive isotopar.

Ved Senter for Nukleærmedisin/PET har vi ein partikkelakselerator, ein såkalt syklotron, for produksjon av radioaktive isotopar som blir brukt i radioaktive legemidlar som blir laga ved senteret. Legemiddelet som blir nytta ved dei aller fleste PET/CT undersøkingane ved senteret kallast F-18 FDG. Dette er radioaktivt druesukker.

I syklotronen vår produserer vi radioaktive fluorisotopar ved å skyte ein stråle høgenergetiske protonar inn i anrika vatn. Protonstrålen blir danna ved å tilføre protonar (fra hydrogengass) energi inne i syklotronen. Desse protonane får nok energi til at vi kan omforme stabile O-18 (oksygen-18) atom til radioaktive F-18 (fluor-18) atom i kontrollerte kollisjonsreaksjonar i syklotronen.

Det radioaktive druesukkeret vil bli injisert i kroppen til ein pasient omtrent ein time i forkant av ei PET/CT undersøking. Ved å la F-18 FDG bli tatt opp og fordele seg i kroppen, noko som normalt tar omlag 45 minutt, vil legane som studerer bilda fra PET/CT undersøkingar kunne identifisere unormal aktivitet i kroppen og dermed forbetre diagnostiseringa av kreftpasientar.

F-18 FDG vil bli tatt opp av kroppen der kroppen behøv energi til blant anna å gjennomføre celledeling. Det spesielle med å anvende radioaktivt druesukker, er at dette vil sende ut eit gjenkjenneleg signal fra den staden i kroppen som druesukkeret blir tatt opp. Blant anna vil celler som deler seg ta opp druesukker, og dette nyttar ein når kreftsvulstar veks ved at signalet vil være større frå slike stader i kroppen. Ved å registrere dette signalet i ein dedikert PET/CT scannar, blir det laga kart over pasienten som viser intensitetsfordelinga av opptatt radioaktivt druesukker.

Forkortinga PET står for Positron Emisjons Tomografi, og namnet tar utgangspunkt i korleis det radioaktive legemiddelet sender ut stråling som blir detektert i PET/CT scannaren. Namnet PET/CT skyldast at ein gjennomfører både PET undersøkingar og CT undersøkingar i denne maskina. PET-bilda aleine avbildar ikkje anatomien til pasienten, og derfor blir bilda fusjonert med ei CT-undersøking. Dermed kan ein få fram anatomi og metabolisme (forbrenning av druesukker) i ei og same undersøking. Dette er tidssparande for pasientane og det gir meir informasjon i ei og same undersøking enn ein tidligare kunne oppnå.

PET

Positron Emisjons Tomografi har i løpet av dei siste par tiår vist seg å vere eit veldig kraftfullt verktøy innan medisinsk forsking, diagnostikk og behandlingsplanlegging. Sjukdom er eit resultat av forandringar av kroppens normale biokjemiske prosessar. PET gir moglegheit til å gjennomføre in-vivo biokjemiske studier og er med det, eit unikt verktøy for radikal utviding av kunnskapen vår om normale og unormale biokjemiske prosessar i kroppen.

Ansvar

Ingeniør, Serviceleiar ved Senter for Nukleærmedisin / PET, vil ha ansvar for service og vedlikehald av alt medisinsk/teknisk utstyr ved senteret. Fysikar, Fagansvarleg fysikar ved Senter for Nukleærmedisin/PET vil ha det faglege ansvar for isotopproduksjon ved syklotronen, inkludert dosimetri og strålevern, forutan å vere støttefunksjon som medisinsk fysikar i senterets generelle verksemd.

Røntgen og diagnostikk

Seksjon for medisinsk fysikk har fysikarar som samarbeider med alle dei radiologiske avdelingane i Helse Bergen og Helse Førde, samt andre brukarar av medisinsk røntgenutstyr i Bergensområdet.

• Opplæring og undervisning innan korrekt strålebruk og doseoptimalisering
• Delta i optimaliseringsprosjekt med omsyn til bildekvalitet og stråledosar
• Vegleie og hjelpe ved utarbeiding av prosedyrar innan strålebruk og strålevern
• Berekning av stråledosar til pasient
• Rådgiving ved innkjøp av nytt røntgenutstyr
• Kontrollere nye apparat
• Føreta jevnlege kvalitetskontrollar og kalibrering av eksisterande utstyr
• Diagnostikk
  

Fysikarane har eit nært samarbeid med fleire yrkesgrupper som radiografar, legar, sjukepleiarar og teknisk personell. Fysikarar er også i kontakt med leverandørar av medisinsk teknisk utstyr, for eksempel under innkjøp og service.