Planlegging 

Strålebehandlinga som pasientar med prostatakreft får ved Avdeling for kreftbehandling og medisinsk fysikk er nøye individuelt tilpassa pasientens indre anatomi avbilda gjennom eit CT-skann. Doseplanekspertar planlegg behandlinga basert på CT-modellen og ved hjelp av avanserte doseplansystem for å skreddarsy dosen til den individuelle pasienten. Moderne strålemaskiner gjer det mogleg å avlevere den optimaliserte planen.

Dagleg dose 

Kvar dag gjennom strålebehandlingsperioden vert behandlingssituasjonen nøyaktig gjentatt. Likevel vil indre organbevegelse gjere at dosen som faktisk vert levert til dei ulike organa, varierer frå dag til dag. Tenk deg at du zoomar inn på eit punkt på toppen av blæra til ein pasient som får strålebehandling mot prostatakreft.

Kvar dag i behandlingsperioden vil denne delen av blæra få ein dose med stråling. Kor stor denne dosen er vil variere frå dag til dag. Dagar der blæra er full vil punktet løftast vekk frå strålefokuset og få ein liten dose, og dagar der blæra er tom vil punktet komme nærmare strålefokuset og få ein høgare dose. Kor stor dose som vert samla i akkurat dette punktet, kan vere avgjerande for om pasienten får komplikasjonar etter fullført behandling eller ikkje.

Figur 1: Dosefordeling i ein pasient som får strålebehandling for prostatakreft. Dei fire CT-snitta med dosefordeling viser korleis anatomien i pasienten har endra seg frå dag til dag. Den vetle “personen” markerer korleis eitt og same punkt på blæra flyttar seg opp og ned med blærefyllinga og såleis får ulik stråledose på ulike dagar i behandlinga

I vår forsking bruker vi CT-data tatt opp undervegs i behandlingsperioden for ei gruppe prostatakreft-pasientar for å kunne føreseie dosen som vert samla i anatomiske punkt på blæra, i svulsten og organa rundt.

Ved hjelp av ein statistisk bevegelsesmodell som utnyttar at desse anatomiske punkta heng saman i vevsstrukturar i naboorgan som skubbar på kvarandre, kan vi finne karakteristiske bevegelsesmønster for kvar einskild pasient.

Det har vist seg å vere store individuelle forskjellar i organbevegelse innan ei og same pasientgruppe. Dette betyr at pasientar som er tiltenkt den same strålebehandlinga i praksis får ulik behandling. På sikt ønskjer vi å kunne bruke den oppsamla dosen for å kunne finne ein klarare samanheng mellom dosar til friskt vev og risiko for biverknadar.

Sikkerheitsmarginar 

I strålebehandlinga bruker vi sikkerheitsmarginar for å sørge for at svulsten får den føreskrivne dosen trass i usikkerheiter grunna blant anna organbevegelse. Ulempa med ein stor margin er at ein stråler unødvendig mykje friskt vev med full dose. Dette aukar risikoen for stråleskade. Ein ønskjer derfor å behandle med ein så liten margin som mogleg – utan at dette går utover dosen til svulsten.

Då bilderettleia strålebehandling med gullmarkørar i prostata vart tatt i bruk ved Haukeland Universitetssjukehus i 2007, kunne vi redusere sikkerheitsmarginen frå ein centimeter eller meir til nokre millimeter. Med reduserte sikkerheitsmarginar har det vore mogleg å auke dosen til prostata – utan at dette har medført ein auka risiko for biverknader.

Faren er at ein reduserer marginen for mykje og såleis risikerer at svulsten ikkje får den føreskrivne dosen. I ein pilotstudie vi har gjennomført fann vi at dette var tilfellet for seks av tolv undersøkte pasientar. Likevel var det kun tre av desse som fekk tilbakefall etter fem år. Sett i samband med at også pasientar som faktisk hadde fått full dose fekk tilbakefall, kan dette tyde på individuelle forskjellar i kor stor dose som trengst for å kurere kreften.

Individtilpassa 

Individuelle forskjellar i organbevegelse betyr at det er forskjellar på kor stor sikkerheitsmargin pasientane faktisk treng. For sjølve prostatakjertelen varierer dette frå eit par millimeter til over ein halv centimeter. For sædblærene og lymfebanane som vert behandla ved høgrisikokreft er variasjonen større. Det er per i dag umogleg og føreseie ved start av behandling kva pasientar som bør ha ein stor margin og kva pasientar som kan få ei sikker behandling med ein knapp margin, og også kven av pasientane som står i fare for å få behandlingsrelaterte biverknadar.

I framtida håper vi å kunne bruke den statistiske bevegelsesmodellen til å føreseie utfallet av behandlinga tidleg i behandlinga og plukke ut kva pasientar som treng individuelle justeringar undervegs i behandlingsperioden for ei enno meir treffsikker og individuelt tilpassa strålebehandling.

Liv Bolstad Hysing, sjefsingeniør i medisinsk fysikk, Kreftavdelinga