Av lege Tormod K. Bjånes/lege Jon Berg
Måling av legemiddelkonsentrasjon i blod kan vere eit nyttig hjelpemiddel, men er ikkje ei erstatning for klinisk skjønn. Laboratorieverdiar må tolkast i den kliniske konteksten dei målast. Konsentrasjonen av eit legemiddel blir vanlegvis relatert til eit referanseområde, sjeldnare til eit terapiområde. Når det er ein veldefinert samanheng mellom konsentrasjon og effekt for eit legemiddel defineres dette som eit terapeutisk område. For mange legemidler er ein slik samanheng ikkje veldefinert, og ein må forholde seg til eit referanseområde. Eit referanseområde er den variasjonen i konsentrasjon ein vil sjå ved administrasjon av same dose av eit legemiddel til ein populasjon. Enkelte pasientar kan ha effekt av eit legemiddel på tross av at konsentrasjonen ligg utanfor referanseområdet. Ein serie prøvar som er tekne over tid hos same individet, kan difor danne grunnlag for eit individuelt terapiområde der samanhengen mellom serumkonsentrasjon, effekt og biverknader er tydelegare. Nokre legemiddel blir brukte for fleire eller komplekse indikasjonar, og naudsynt eller optimal konsentrasjon kan avhenge av underliggande etiologi, alvorsgrad, sjukdom og anna behandling.
Indikasjonar for prøvetaking
Vurdering av etterleving, terapisvikt, biverknader, interaksjonar, dokumentasjon ved bruk av dosar utanfor tilrådd område, om pasienten tilhøyrer ei risikogruppe for avvikande legemiddeleffekt (barn, eldre, gravide, ammande og pasientar med leversjukdom, nyresjukdom eller hjartesjukdom), og ved mistanke om forgifting.
Tidspunkt for prøvetaking
Ved gjenteken dosering av eit legemiddel med same dose aukar konsentrasjonen inntil ein oppnår likevekt mellom inntak og utskiljing. Ein oppnår likevekt fem halveringstider (5 x T1/2) etter oppstart eller doseendring. Halveringstida er vanlegvis oppgitt i felleskatalogen. Prøvetaking skal som regel skje ved likevekt. I tillegg bør dei aller fleste legemiddelprøvar takast fastande. Det vil seie at prøven skal takast like før pasienten tek neste dose av legemiddelet. I enkelte tilfelle kan dette vere praktisk vanskeleg, då er det tilrådd å prøve å ha minst tolv timar mellom siste inntak og prøvetaking.
Prøvetaking
Med mindre anna er oppgitt, skal det nyttast prøverør utan gel, og serum skal separerast før sending. Minste prøvevolum er 0,5 mL serum når det blir rekvirert éin analyse, og 1 mL ved fleire analysar. Ved prøvetaking av barn kan ein klare seg med mindre volum.
Tolking av analyseresultatet
Dei fleste analysesvara blir tolka av klinisk farmakolog før utsending. Kvaliteten på tolkinga er avhengig av kliniske opplysningar frå rekvirenten slik som indikasjon for legemiddel, dose og tidspunkt for prøvetaking og indikasjon for prøvetakinga. Opplysningar om bruk av andre legemiddel som blir tekne regelmessig eller ved behov, sjukdom, organfunksjon (nyre, lever), røykestatus og fysiologiske endringar (graviditet) kan òg vere nyttige.